Είναι αυτό το Ισραήλ του Primo Levi;

Άραγε τι θα έλεγε σήμερα ο Primo Levi για το σημερινό Ισραήλ; Για το Ισραήλ που γράφει εκεί που δεν πιάνει μελάνι τις αποφάσεις του ΟΗΕ και συνεχίζει την παράνομη κατοχική και εποικιστική πολιτική; Για το Ισραήλ που έχει θάψει κάτω από ερείπια χιλιάδες παιδιά στη Γάζα; Για το Ισραήλ που βομβαρδίζει νοσοκομεία, σχολεία, τόπους θρησκευτικής λατρείας, εγκαταστάσεις του ΟΗΕ και ανθρωπιστικών οργανώσεων; Για το Ισραήλ που γαζώνει με σφαίρες κομβόι των Γιατρών Χωρίς Σύνορα που μεταφέρει αμάχους; Για το Ισραήλ που σκοτώνει σκόπιμα δημοσιγράφους; Άραγε θα ένωνε τη φωνή του με τους χιλιάδες Εβραίους της διασποράς και τους λιγοστούς Ισραηλινούς πολίτες που διαδηλώνουν κάτω από ένα καθεστώς φόβου και τρομοκρατίας; Θα ένωνε τη φωνή του με τους περισσότερους από χίλιους Εβραίους των ΗΠΑ που έχουν συλληφθεί σε διαδηλώσεις και ακτιβιστικές κινήσεις ενάντια στη βάρβαρη αντιμετώπιση του Παλαιστινιακού λαού από το κράτος του Ισραήλ; Τα ερωτήματα αυτά είναι μεταφυσικά. O Primo Levi δεν μπορεί να απαντήσει, ούτε εμείς για λογαριασμό του. Δεν ξέρουμε τι θα έλεγε σήμερα, ξέρουμε όμως τι είπε όσο ζούσε.

Ο σπουδαίους Ιταλοεβραίος χημικός και συγγραφέας Primo Levi γεννήθηκε στο Τορίνο στις 31 Ιουλίου του 1919. Μεγάλωσε στη φασιστική Ιταλία του Μπενίτο Μουσολίνι. Ο Ιταλικός φασισμός αρχικά είχε μια θολή θέση για το «εβραϊκό ζήτημα». Ο φασισμός στα πρώτα του βήματα ήταν κυρίως αντικομμουνιστικός, αντιδημοκρατικός και αντιμασονικός και δεν υιοθέτησε τους φρενήρεις ρυθμούς του ναζιστικού αντισημιτισμού. Όπως αναφέρει ο Emilio Gentile στη μελέτη του για τον φασισμό, ενώ υπήρχαν αντισημίτες φασίστες ταυτόχρονα υπήρχαν και Εβραίοι που συμπαθούσαν το φασιστικό κίνημα: «Ο ρατσισμός δεν ήταν ξένο σώμα στη φασιστική πολιτική κουλτούρα (…) Παρ’ όλα αυτά, μέχρι το 1938, ο αντισημιτισμός δεν είχε αποτελέσει συστατικό στοιχείο της φασιστικής ιδεολογίας, αν και υπήρχαν φασίστες αντισημίτες, όπως υπήρχαν και Εβραίοι ανάμεσα στους φανατικούς οπαδούς του Φασιστικού Κόμματος κι ανάμεσα στις τάξεις των πολιτικών και των διανοούμενων του καθεστώτος. Στις αρχές τις δεκαετίας του 30 ο Μουσολίνι είχε αποκηρύξει δημόσια τις ρατσιστικές θεωρίες και τον αντισημιτισμό. Με την εντατικοποίηση εντούτοις της ρατσιστικής πολιτικής, η θέση τους για τον αντισημιτισμό άρχισε να αλλάζει. Η συμμαχία του με τη ναζιστική Γερμανία σίγουρα επέδρασσε σημαντικά για αυτή τη μεταβολή, αλλά ο αποφασιστικός παράγοντας ήταν η πεποίθηση του Μουσολίνι ότι ο διεθνής ιουδαϊσμός έπαιζε ενεργό ρόλο στον αντιφασισμό, καθώς και η επιθυμία του να επιταχύνει τους ρυθμούς πραγματοποίησης του ολοκληρωτικού πειράματος για να δημιουργήσει μια ιταλική φυλή εθνικά ομοιογενή». Με το βάθεμα της κρίσης τη δεκαετία του 1930 και την πολεμική προετοιμασία οι συνθήκες άλλαξαν άρδην για τους Ιταλούς Εβραίους. Σταδιακά ο φασισμός υιοθέτησε τον έξαλλο αντισημιτισμό του ναζισμού. Το 1938 η Ιταλία έγινε και επίσημα «αντισημιτικό κράτος» υιοθετώντας τα πρώτα φυλετικά μέτρα εναντίον των Εβραίων που έγιναν αφετηρία των σκληρών διώξεων που ακολούθησαν. Σε ένα τέτοιο αφιλόξενο και εχθρικό περιβάλλον ο Primo Levi κατάφερε να ολοκληρώσει με άριστα τις σπουδές του στο τμήμα Χημείας του πανεπιστημίου στο Τορίνο το 1941, ωστόσο πάνω στο πτυχίο υπήρχε η ένδειξη της Εβραϊκής καταγωγής του.

Σε αντίθεση με τον κυρίαρχο μύθο του «παθητικού Εβραίου» που περιμένει σαν πρόβατο τη σφαγή του, χιλιάδες Εβραίοι πήραν τα όπλα ενάντια στη ναζιστική και φασιστική θηριωδία. Ο Primo Levi ήταν ένας από αυτούς. Αρχικά εντάχθηκε στο παράνομο Κόμμα της Δράσης (Partito d’Azione) και αργότερα στην οργάνωση Δικαιοσύνη και Ελευθερία (Giustizia e Libertà). Έπεσε στα χέρια των φασιστών τον Δεκέμβριο του 1943 και μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Φόσολι, το οποίο το είχαν καταλάβει οι Γερμανοί μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας και το χρησιμοποιούσαν ως κόμβο μεταφοράς για τα στρατόπεδα της Κεντρικής Ευρώπης. Τον Φεβρουάριο του 1944 ο Levi μεταφέρθηκε μαζί με εκατοντάδες ακόμα Εβραίους στο στρατόπεδο εξόντωσης του Άουσβιτς. Θα ξαναδεί το φως της ελευθερίας στις 27 Ιανουαρίου του 1945, όταν ο Κόκκινος Στρατός απελευθέρωσε το στρατόπεδο. Τη συγκλονιστική μαρτυρία του από την παραμονή του στο Άουσβιτς την κατέθεσε μέσα από το εμβληματικό του βιβλίο, «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος». Έγραφε:

«Δεν έχουμε καθρέφτη για να δούμε το πρόσωπό μας, αλλά ο καθρέφτης βρίσκεται απέναντί μας, η όψη μας αντανακλάται σε εκατό μελανιασμένα πρόσωπα, σε εκατό ρυπαρές και αξιοθρήνητες μαριονέτες. Μεταμορφωθήκαμε ήδη σε φαντάσματα, ίδια μ’ εκείνα που είδαμε χθες.
Τότε, για πρώτη φορά συνειδητοποιήσαμε ότι η γλώσσα μας δεν έχει τις λέξεις για να εκφράσει αυτή την ύβριν, την εκμηδένιση του ανθρώπου. Σαν προικισμένοι με την ενορατική ικανότητα των προφητών είδαμε την πραγματικότητα: είμαστε στον πάτο. Πιο κάτω δεν γίνεται να πάμε: δεν μπορούμε να σκεφτούμε αθλιότερη ύπαρξη από τη δική μας. Τίποτα πιά δεν μας ανήκει: μας στέρησαν τα ρούχα, τα παπούτσια, τα μαλλιά μας, εάν μιλήσουμε δεν θα μας ακούσουν, και εάν μας άκουγαν δεν θα μας καταλάβαιναν. Θα μας στερήσουν και τ’ όνομα μας, κι αν θέλουμε να το κρατήσουμε, θα πρέπει να βρούμε τη δύναμη μέσα μας, τη δύναμη να το σώσουμε και μαζί μ΄ αυτό να σώσουμε κάτι από μάς, απ’ αυτό που υπήρξαμε.
(…) Häftling: έμαθα ότι είμαι ένας Häftling. Το όνομά μου είναι 174 517: Μας βάφτισαν· για όλη την υπόλοιπη ζωή μας θα έχουμε το νούμερο χαραγμένο στο αριστερό μας μπράτσο».

Και σε ένα άλλο -ανατριχιαστικά επίκαιρο- απόσπασμα: «Εάν μέσα απ’ τα στρατόπεδα θα μπορούσε να δραπετεύσει ένα μήνυμα και να φτάσει στους ελεύθερους ανθρώπους θα ήταν αυτό: Προσπαθήστε να μην υποστείτε στο σπίτι σας αυτό που έχει επιβληθεί σε εμάς εδώ». Δραπέτευσε άραγε αυτό το μήνυμα για να φτάσει μέχρι τη Γάζα;

Η σχέση του Primo Levi με το κράτος του Ισραήλ που γεννήθηκε μετά την παγκόσμια σφαγή του παγκοσμίου πολέμου ήταν επαμφοτερίζουσα. Αν και άθεος είχε αποκτήσει κάποια επαφή με την Εβραϊκή παράδοση και ήταν επηρεασμένος από από τον αριστερό σιωνισμό. Ονειρεύονταν ένα Ισραήλ που θα χτίζονταν στη βάση της δημοκρατίας, του σοσιαλισμού και της ανεκτικότητας. Η πραγματικότητα, όμως, ήταν αμείλικτη. Στο Ισραήλ επικράτησαν τα πιο εθνικιστικά και μιλιταριστικά στοιχεία, γεγονός που δημιούργησε ένα χάσμα στον Primo Levi: «Διατηρώ έναν στενό συναισθηματικό δεσμό με το Ισραήλ, αλλά όχι με αυτό το Ισραήλ».

Σημείο καμπής ήταν η εισβολή του Ισραήλ στον Λίβανο στις 7 Ιουνίου του 1982, με τη στρατιωτική επιχείρηση: «Ειρήνη για τη Γαλιλαία». Οι ισραηλινοί επικαλέστηκαν ως πρόσχημα για την επίθεση την απόπειρα εκτέλεσης του ισραηλινού πρέσβη στο Λονδίνο από την ομάδα του Αμπού Νιντάλ. Πραγματικός στόχος, όμως, υπήρξε η εκκαθάριση και εκδίωξη των ανταρτών της PLO και των υποδομών της, παρ’ ότι η οργάνωση είχε κηρύξει ανακωχή. Η εισβολή συνάντησε τη σθεναρή αντίσταση στους προσφυγικούς καταυλισμούς όπως αναφέρει και έκθεση για λογαριασμό της αμερικάνικης κυβέρνησης: «Ο παλαιστινιακός πληθυσμός των καταυλισμών ήταν συνηθισμένος στους βομβαρδισμούς και ήξερε τι μπορεί να καταφέρει και τι όχι, καθώς ήταν το θύμα των ισραηλινών βομβαρδισμών για σειρά ετών πριν από αυτό τον πόλεμο. Αυτό δεν ήταν το ιδανικό κοινό για μια τέτοια επίδειξη» (McLaurin, R. D (1987) The Battle of Tyre Abbott Associates INC Springfield VA). Η ισραηλινή εισβολή άφησε πίσω της 17.500 παλαιστίνιους και Λιβανέζους νεκρούς, κατά κύριο λόγο άμαχους.

Λίγους μήνες αργότερα, Λιβανέζοι χριστιανοί παραστρατιωτικοί με τη συνεργασία των ισραηλινών ενόπλων δυνάμεων προχώρησαν σε σφαγές στους παλαιστινιακούς προσφυγικούς καταυλισμούς στη Σάμπρα και της Σατίλα. 1700 άνθρωποι, κατά κύριο λόγο γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι, σφαγιάστηκαν από τους χριστιανούς Φαλαγγίτες, υπό τις διαταγές του Αριέλ Σαρόν. Αυτόπτης μάρτυρας των αποτελεσμάτων της σφαγής ήταν και ο Γάλλος θεατρικός συγγραφέας Ζαν Ζενέ, που περιέγραψε στο βιβλίο του «Τέσσερις ώρες στη Σατίλα»: «Οι σφαγές δεν έγιναν μέσα στη σιωπή και στο σκοτάδι. Τις φώτιζαν άπλετα οι φωτοβολίδες των Ισραηλινών, ενώ τα αυτιά των Ισραηλινών, ήδη από την Πέμπτη το βράδυ, άκουγαν πάρα πολύ καθαρά τι γίνεται στη Σατίλα. Τι γλέντια, τι κραιπάλες έγιναν εκεί όπου ο Χάρος συμμετείχε στο ξεφάντωμα των μεθυσμένων στρατιωτών- μεθυσμένων από κρασί, από μίσος και αναμφίβολα από χαρά πως ευχαριστούν τον ισραηλινό στρατό, που άκουγε, που παρακολουθούσε, που ενεθάρρυνε, που νουθετούσε! Δεν τον είδα εγώ αυτό τον ισραηλινό στρατό που έβλεπε και άκουγε. Είδα μόνο όσα έκανε».

Ο Primo Levi δεν έμεινε σιωπηλός. Το 1982 υπέγραψε μαζί με άλλους συγγραφείς αίτημα για απόσυρση των Ισραηλινών στρατευμάτων κατοχής από τον Λίβανο. Το κείμενο που δημοσιεύθηκε στις 16 Ιουνίου 1982 ζητούσε την απόσυρση των ισραηλινών στρατευμάτων και την αναγνώριση του «δικαιώματος αυτοδιάθεσης του παλαιστινιακού λαού», συνδέοντας τη λύση του ζητήματος με την «καταπολέμηση της ανάδυσης ενός νέου αντισημιτισμού». Έλεγε σε συνέντευξή του:

«Για μένα και τους φίλους μου [οδυνηρότερη] είναι η ρήξη ανάμεσα στην εικόνα που είχαμε σχηματίσει για το κράτος του Ισραήλ (δηλαδή, ότι ήταν η χώρα-όαση, η χώρα της ανοικοδόμησης του εβραϊκού έθνους) και στη νέα εξέλιξή του, σε κατεύθυνση μιλιταριστική, σε κατεύθυνση εμβρυακά φασιστική. Το θέμα ήταν να δώσουμε ένα κέντρο όχι μόνο γεωγραφικό, αλλά και πολιτιστικό, στον παγκόσμιο εβραϊσμό. Και τώρα παρατηρούμε την επικράτηση των εθνικιστικών τάσεων με την επιθετική έννοια του όρου…». Σύμφωνα με τον Myriam Anissimov, συγγραφέα του βιβλίου “Primo Levi, Tragedy of an Optimist”, ο Levi είχε τη ρομαντική εικόνα, που τροφοδοτούνταν από τους σοσιαλιστές, σιωνιστές Εβραίους του 19ου αιώνα, ότι το κράτος του Ισραήλ θα «ιδρύονταν από ευγενείς αγρότες οι οποίοι θα οδηγούσαν τα ευγενικά βόδια τους, τραγουδώντας επαναστατικά τραγούδια. Ονειρεύονταν μία φανταστική χώρα την οποία διακρίνουμε πολύ καλά στο μυθιστόρημά του ‘Τώρα ή ποτέ’… Αλλά, βεβαίως, εξεπλάγη τρομερά όταν είδε το Ισραήλ να γίνεται μία σύγχρονη χώρα που διεξάγει πολέμους των οποίων την αναγκαιότητα δεν καταλάβαινε πάντοτε» (βλ. Γιώργος Παπασωτηρίου: Πρίμο Λέβι: ο φασισμός είναι εδώ).

Πολλοί θεωρούν πως αυτή η απογοήτευσή του για την εξέλιξη του Ισραήλ συνέβαλε στην αυτοκτονία του στις 11 Απριλίου του 1987. Αυτή η άποψη είναι αμφιλεγόμενη, ωστόσο δεν πρέπει να αποκλειστεί και ένα τέτοιο ενδεχόμενο, καθώς δεν μπορεί να δοθεί μια μονοαιτιακή εξήγηση σε ένα σύνθετο ψυχολογικό φαινόμενο όπως η αυτοκτονία. Ίσως, όμως, αυτή η συζήτηση να είναι άτοπη, καθώς υπάρχει και η άποψη του Ντέιβιν Μέντελ, γιατρού και προσωπικού φίλου του Levi, ο οποίος αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο ο θάνατός του να προέρχεται από ατύχημα. Όποια και να είναι η αιτία του θανάτου του, όμως, μπορούμε να πούμε πως ολόκληρη η παρακαταθήκη του μπορεί να συμπυκνωθεί σε μια σύντομη και περιεκτική φράση: Συνέβη, άρα μπορεί να ξανασυμβεί…

Βιβλία του Primo Levi που κυκλοφορούν στα ελληνικά: