Τι σημαίνει να δουλεύεις σε φυλακή ως εκπαιδευτικός;

Η Αντιγόνη Ευστρατόγλου πήρε το πρώτο της πτυχίο από το τμήμα Θεατρικών Σπουδών της Φιλοσοφικής, με σημαντική χρονοκαθυστέρηση γιατί παράλληλα δούλευε ως τραγουδίστρια και σπούδαζε υποκριτική στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου. Όταν ένιωσε ότι ο κύκλος του τραγουδιού έκλεισε γύρισε στο Πανεπιστήμιο και πήρε το δεύτερο πτυχίο της από το τμήμα Επικοινωνίας, ΜΜΕ και Πολιτισμού του Παντείου Πανεπιστημίου, με κατεύθυνση τα Μέσα Επικοινωνίας. Παράλληλα έκανε μεταπτυχιακό και διδακτορικό στο ίδιο τμήμα το οποίο πήρε το 2015.

Έχει δουλέψει σποραδικά στην τυπική εκπαίδευση, με παιδιά από το 2000, και σε Πανεπιστήμια από το 2016 και μετά ενώ τα τελευταία πέντε χρόνια εργάζεται στο 2ο ΣΔΕ Κορυδαλλού Γεώργιος Ζουγανέλης των Φυλακών Κορυδαλλού.  

«Από όλες τις δομές που έχω βρεθεί μέσα στα χρόνια νιώθω ότι μου ταιριάζουν οι δομές εκπαίδευσης ενηλίκων, όπως τα ΙΕΚ και τα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας» εξηγεί. «Τα τελευταία είναι, με μεγάλη απόσταση, τα αγαπημένα μου. Στα ΣΔΕ θα έπρεπε να κάνουν όλοι οι υποψήφιοι εκπαιδευτικοί το “αγροτικό” τους. Το πιστεύω ακράδαντα- και για τα έξω ΣΔΕ και για τα αγαπημένα μου έγκλειστα, ότι μόνο όταν συναντηθούμε με αυτούς που έχασε η εκπαίδευση πρόωρα καταλαβαίνουμε τί ρόλο θα έπρεπε εξαρχής να παίζει.»

Σε ποιο σχολείο διδάσκεις φέτος;

Φέτος συνεργάζομαι για πέμπτη χρονιά με το 2^ο ΣΔΕ Κορυδαλλού Γεώργιος Ζουγανέλης που στεγάζεται στις δικαστικές φυλακές και έχει παράρτημα στο νοσοκομείο κρατουμένων. Παράλληλα κάνω μεταδιδακτορική έρευνα που υποστηρίζεται από τη Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών του ΕΑΠ, με την επιστημονική καθοδήγηση (και ουσιαστική στήριξη) του Επίκουρου Καθηγητή Μεθοδολογίας της Εκπαίδευσης Ενηλίκων, Γιώργου Κουλαουζίδη. Μας ενδιαφέρει το πώς μαθαίνουν και το τί μαθαίνουν οι άνθρωποι μέσα σε μία φυλακή. Αν και πώς αλλάζουν. Ακούγεται πολύ φιλόδοξο, αλλά το κάνω πολύ ταπεινά και με την καρδιά μου γιατί έχω επενδύσει πραγματικά στη δουλειά αυτή. Η έρευνά μου ξεκινά από ερωτήματα που με βασανίζουν τα τελευταία πέντε χρόνια και θα διαρκέσει τρία χρόνια συνολικά. Ερωτήματα όπως αυτά: Με ποιους στόχους έρχεται και τί μαθαίνει κανείς στο σχολείο μίας φυλακής; Τί μαθαίνει από την ίδια τη φυλακή που λειτουργεί ως σχολείο; Τί σημαίνει στην πράξη να είναι κανείς κρατούμενος μαθητής; Μπορεί να μεταφέρει στις πτέρυγες όσα θεωρούμε ότι παίρνει από το σχολείο; Με τί κόστος;

Για να δώσω 2-3 παραδείγματα. Πέρα από τη ρομαντική εικόνα που συχνά βγαίνει προς τα έξω για την επιμονή και την αφοσίωση αυτών που σπουδάζουν μέσα αξίζει να αναρωτιόμαστε τί σημαίνει να περιμένεις χρόνια και χρόνια για να αποκτήσεις πρόσβαση στο Σχολείο και μόλις το βγάλεις, με χίλιους κόπους, να γυρνάς πάλι πίσω στο κελί; Θυμάμαι πρόχειρα την ιστορία του Berti που περίμενε πάνω από μια δεκαετία. Αξίζει να τη διαβάσετε στην εφημερίδα που είχαμε βγάλει πρόπερσι στο πλαίσιο σχεδίου δράσης που κάναμε στο κεντρικό σχολείο (βλ. εδώ σελ. 11-12).

Τί σημαίνει να βγάζεις το γυμνάσιο και, ενώ ο νόμος προβλέπει ότι δικαιούσαι να συνεχίσεις, στην πράξη να μην μπορείς γιατί δεν υπάρχουν λύκεια σε φυλακές ενηλίκων; Τί σημαίνει να πρέπει να κάνεις απεργία πείνας ξανά και ξανά για να παρακολουθείς χωρίς εμπόδια τα μαθήματά σου στο Πανεπιστήμιο; Έχει για μένα μεγάλη σημασία να δούμε τί σηματοδοτούν οι περιπέτειες αυτές των ανθρώπων που προχωράνε, παρά τις τεράστιες δυσκολίες, τις σπουδές τους, για τους υπόλοιπους κρατούμενους- ιδίως όσους δεν ξέρουν καν να διαβάζουν και να γράφουν; Που είναι πολλοί. Πάρα πολλοί. Απελπιστικά πολλοί, σύμφωνα με τα λιγοστά επίσημα στοιχεία που έχουμε. Πώς βγάζουν φυλακή αυτοί οι άνθρωποι;

Τι σε έκανε να επιλέξεις αρχικά την διδασκαλία σε φυλακή; Τι κρατάς από αυτά τα πέντε χρόνια που συνεργάζεσαι με το 2^ο ΣΔΕ;

Η αλήθεια είναι ότι δεν το πολυσκέφτηκα να πάω. Γενικά έτσι αποφασίζω. Αν έχω περιέργεια για κάτι, σπανίως εκτιμώ υποτιθέμενες δυσκολίες, κινδύνους κλπ. Δηλαδή να πάω να ρωτήσω άλλους πώς είναι ώστε να αποφασίσω. Οι άνθρωποι έχουμε τελείως διαφορετικά κριτήρια, θεωρώ- δε θα σήμαιναν πολλά για μένα οι απαντήσεις τους. Και αυτό που λέω ισχύει ακόμα και για τα επιμορφωτικά σεμινάρια που έκανα τα πρώτα χρόνια που ήμουν μέσα στα οποία μιλούσαν άνθρωποι πολύ έμπειροι από το πλαίσιο της φυλακής που τους παρακολουθώ έκτοτε στενά. Άλλες συμβουλές από ένστικτο τις ακολούθησα και με βοηθάνε- όπως π.χ. να μη ρωτάω ποτέ τί έχει κάνει κανείς και βρέθηκε μέσα. Και άλλες, όπως π.χ να βάζω πολύ αυστηρά όρια στο πώς συναναστρέφομαι με τους κρατούμενους, δεν τις κράτησα, μολονότι θεωρούνται «χρυσές συμβουλές». Και έκανα από την θέση που κοιτάω τώρα τα πράγματα, πάρα πολύ καλά.

Σου απαντάω με ειλικρίνεια, λοιπόν, ότι δεν το πολυσκέφτηκα αν έπρεπε να πάω ή όχι στον Κορυδαλλό. Πήγα. Όπως θα πήγαινα σε οποιοδήποτε άλλο σχολείο. Συχνά μας κάνουν μέσα τέτοιες ερωτήσεις: «Γιατί ήρθατε σε φυλακή να διδάξετε; Φοβόσασταν να έρθετε; Τί σας κρατάει εδώ; Τί σκέφτεστε όταν μας κοιτάτε;». Μπορείς να δεις μερικές στη συνέντευξη που είχαν πάρει από έναν εκπαιδευτικό του σχολείου όταν βγάλαμε την εφημερίδα (βλ. εδώ σελ. 5-10).

Οι απαντήσεις στο μυαλό μου μένουν ίδιες, θέλω να σου πω, το λέω πάντα και σε κείνους, από την πρώτη μέρα. Απλώς ισχυροποιούνται. Αλλά δεν αλλάζουν. Στο σχολείο αυτό βλέπω μια δίψα πρωτοφανή για ανθρώπινη επαφή- και μάλιστα μεταξύ ανθρώπων που δύσκολα στην κοινωνία, όπως έχει γίνει, θα ανακατεύονταν. Βλέπω ευγνωμοσύνη και από τις δυο πλευρές- μαθητών και δασκάλων- εξάλλου πολύ συχνά οι ρόλοι αντιστρέφονται. Βλέπω μαθητές, που αν και μανιώδεις καπνιστές, αγνοούν το κουδούνι. Βλέπω πρωτοφανή περιέργεια για γνώση αλλά και για αμφισβήτηση της γνώσης που στα έξω σχολεία -και τα Πανεπιστήμια ακόμα- καταπίνουμε αμάσητη. Τις πιο ζόρικες ερωτήσεις, μου αρέσει να τους το θυμίζω αυτό, δε μου τις έχουν κάνει οι φοιτητές που είχα στο Πάντειο. Οι μαθητές που έχω στον Κορυδαλλό μου τις έχουν κάνει. Δεν μπορεί κανείς να τα ξεχάσει αυτά αφού τα βιώσει. Γι’ αυτό για όσους είναι το σχολείο της φυλακής συνειδητή επιλογή, ο αποχωρισμός από αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολος.

Ίσως να μην τα έλεγα αυτά με τόση σιγουριά αν δεν είχα περάσει και από το Παράρτημα του κεντρικού Σχολείου. Εκείνο το σχολείο δε θα το ξεχάσω ποτέ. Άλλαξε τελείως τον τρόπο που βλέπω και το επάγγελμα και τη ζωή μου γενικά. Τα δύο πρώτα χρόνια που ήμουν «μέσα» δούλεψα αποκλειστικά με κρατούμενους που βρίσκονταν στο επονομαζόμενο «Παράρτημα του νοσοκομείου» που τότε στεγαζόταν στο ίδιο κτίριο με τις γυναικείες φυλακές, επειδή οι οροθετικοί ήταν ανεπιθύμητοι σε άλλες φυλακές. Πρώτα δούλεψα ως εκπαιδευτικός στο σχολείο (δίδασκα τον γραμματισμό της πολιτισμικής αγωγής) και λίγο μετά, με άδεια του τότε Υπουργείου Δικαιοσύνης, ως εθελόντρια. Έκανα για δύο περίπου χρόνια μία ομάδα συζήτησης που ξεκίνησε με 4-5 μέλη και κατέληξε να αριθμεί πάνω από 15, έως και 20, σε περιόδους που η φυλακή ήταν κλειστή σε όλες τις άλλες δράσεις (Χριστούγεννα, Πάσχα, καλοκαίρια), εκτός από τις συμβουλευτικές ομάδες του ΚΕΘΕΑ. Διαρκούσε συνήθως 3 ώρες και κανείς δεν έβγαινε διάλειμμα- ρούπι δεν κουνιόμασταν- μου έχει μείνει αυτό. Τα βιβλία που διαβάστηκαν εκεί, τα κείμενα που γράφτηκαν, οι σκέψεις που εκφράστηκαν ξεπέρασαν και ξεπερνούν ακόμα τις πιο τρελές προσδοκίες που θα μπορούσα να έχω από μια συνάντηση σε πλαίσιο εκπαιδευτικό. Ήταν πολλές οι φορές που ένιωθα ότι ξεχνιέται η φυλακή. Και ήταν πολύ άσχημη φυλακή εκείνη, λόγω του πολλαπλού αποκλεισμού που δήλωνε. Κάτι πολύ μεγάλο έκανε ο Γιώργος Ζουγανέλης επιμένοντας να ανοίξει, παρά τους ελάχιστους υποψήφιους μαθητές, σχολείο. Το αποδεικνύουν οι άνθρωποι που πέρασαν από εκεί και συνεχίζουν να παλεύουν είτε είναι μέσα ακόμα είτε ελεύθεροι πια. Έχω στο νου μου συγκεκριμένα ονόματα και ιστορίες τώρα που σου τα λέω αυτά. Δεν είναι λόγια. Είναι εβδομαδιαία τηλεφωνήματα, επισκεπτήρια, είναι αληθινές σχέσεις.

Οι άνθρωποι εκείνοι έδειξαν μία αφοσίωση και μία δέσμευση που δεν έχω ξαναδεί. Δεν έρχονταν για το «μεροκάματο»- τον ευεργετικό υπολογισμό. Δεν έπαιρναν, άλλωστε, μεροκάματο από το σχολείο, διότι το έπαιρναν ήδη λόγω της συνθήκης της υγείας τους. Δεν ξέρω καν αν θεωρούσαν ότι θα είχε το χαρτί του σχολείου κάτι να τους προσφέρει στο δικαστήριο ή το εφετείο (όπου πολλοί δεν εμφανίζονταν καν έχοντας κάνει τη φυλακή δεύτερο σπίτι τους) ή στη (σύντομη) ελεύθερη περίοδο που ακολουθούσε συνήθως την αποφυλάκιση. Ξέροντας τη συνθήκη που έχουν να παλέψουν βγαίνοντας (τώρα που βλέπω τις ζωές κάποιων από κοντά) πολύ αμφιβάλλω αν σκέφτονταν το σχολείο ως μέσο για κάτι άλλο τότε. Το πολλαπλό στίγμα που βιώνουν ως πρώην κρατούμενοι, ως «καθ’ έξη» παραβατικοί, χρήστες, μετανάστες, οροθετικοί, σήμερα θεωρώ πως μάλλον το απέκλειε. Πιστεύω πως απέδιδαν στο σχολείο μία αξία που οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μπορούν καν να την διανοηθούν. Αυτόνομη αξία. Ότι έρχονταν στο σχολείο για το σχολείο, πώς να σου το πω; Για την ανθρώπινη συνάντηση που έφερε στη ζωή τους τελείως απροσδόκητα, όταν όλες οι άλλες συναντήσεις που τους κρατούσαν έστω χαλαρά συνδεδεμένους με τον έξω κόσμο φαινόταν να έχουν δια παντός χαθεί. Αξίζει να δεις αυτό το σημείωμα που είχα λάβει τον πρώτο μήνα των συναντήσεών μας από έναν κρατούμενο.

Γιατί μπορεί κάποιος καθηγητής να προτιμήσει να διδάξει σε ΣΔΕ φυλακής; Ποια τα κίνητρα του; Ποιες οι δυσκολίες για έναν-μία εκπαιδευτικό που έκανε μια τέτοια επιλογή;

Ένας καθηγητής δεν μπορεί καν να φανταστεί πώς είναι ένα σχολείο μέσα στη φυλακή, αν δεν το ζήσει. Δεν έχει σχέση με τα έξω σχολεία, ιδίως όπως τα βιώνουν οι καθηγητές της τυπικής εκπαίδευσης που παλεύουν να τα βγάλουν πέρα ταυτόχρονα με την ατέλειωτη ύλη που τους φορτώνει το Υπουργείο, τις ορμόνες των εφήβων- τη διάθεση να βγουν από την τάξη και να ζήσουν, τις εμμονές των γονιών, την πίεση του Διευθυντή για την αξιολόγηση, τις Πανελλήνιες- αυτή την ΤΡΕΛΑ που αφήνουμε τόσες δεκαετίες να ρουφάει από τα σχολεία μας όλο τους το αίμα.

Το σχολείο μέσα δεν έχει το ίδιο άγχος. Ο χρόνος στέκεται- πολύ συχνά. Λιμνάζει. Διαστέλλεται. Πώς να το πω; Δεν έχεις κινητό, μπορεί να μην έχεις ρολόι, δεν έχεις ύλη, δεν χρειάζεται να βάλεις σε κανέναν ούτε τεστ, ούτε βαθμό. Αρκεί να του ξυπνήσεις την περιέργεια. Να βρεις τρόπο να συνδέσεις το αντικείμενο που διδάσκεις με τις εμπειρίες του. Να δεις και ο ίδιος/η ίδια το αντικείμενο κάτω από νέο φως, με αφορμή τις εμπειρίες του, τους κόσμους που έχει ζήσει και εσύ αγνοείς. Να πεις μια καλημέρα με την καρδιά σου. Να νοιαστείς αν είναι ο άνθρωπος που στέκεται απέναντί σου καλά. Τι κρατά μέσα του αυτός που χθες μίλαγε αλλά σήμερα πεισματικά σιωπά. Μερικά πρωινά και μόνο ένα χαμόγελο έχει αξία ανεκτίμητη. Αυτοί που έχουν χάσει νωρίς το σχολείο έχουν πολλά να διδάξουν στους δασκάλους που προχώρησαν «ευθεία» στη γνώση. Είναι μεγάλο κέρδος να δουλεύεις σε ένα τέτοιο σχολείο.

Βέβαια, ας μη γελιόμαστε, τα παραπάνω δε σημαίνουν ότι το να διδάξεις μέσα είναι απλό. Ότι η ανταμοιβή που παίρνεις αρκεί να αντισταθμίσει τις δυσκολίες. Ότι δε βρίσκεσαι συχνά απέναντι στον εαυτό σου. Τις ελλείψεις που υπάρχουν σε υποδομές και υλικά, τα εμπόδια που υπάρχουν ως προς την επαφή με τον έξω κόσμο, τα προβλήματα που προκαλεί η καθυστερημένη τοποθέτηση των εκπαιδευτικών (που συχνά περιορίζει τη διδασκαλία αντικειμένων ή ακόμα και την συμβουλευτική, πολύτιμη για τα ΣΔΕ, στους δύο μήνες τον χρόνο!), γενικά την αδιαφορία του Κράτους τείνουμε να τη συνηθίσουμε πια. Το δύσκολο, το αληθινά ακατόρθωτο για μένα είναι να «κάνεις τη δουλειά σου» όταν ξέρεις έστω μέρος από όσα συμβαίνουν στη φυλακή. Τι αντιμετώπιση έχουν όσοι νοσούν στις πτέρυγες. Πώς επιβιώνουν στις πτέρυγες γενικά. Πώς αισθάνονται όσοι καταδικάζονται ενώ δεν καταλάβαιναν ελληνικά στο δικαστήριο. Όσοι έχουν ξεχάσει το πρόσωπο των παιδιών τους. Όσοι παλεύουν με νύχια και με δόντια να κρατηθούν κοντά στο σχολείο, κρατούν με ειλικρινή περηφάνεια στο χέρι την αξιολόγηση, κι ο δικαστής κοιτά με περιφρόνηση αλλού. Αυτή είναι νομίζω η μεγαλύτερη δυσκολία όσων εργάζονται στα σχολεία της φυλακής- ότι δεν μπορούν να ξεχάσουν τη φυλακή και τον ρόλο που παίζουμε, ως εκπαιδευτικοί, εντός της. Για μένα αυτός ο τρόπος υπάρχει. Δεν υπάρχει άλλος. Μιλάς δε μιλάς γι’ αυτήν, δεν πρέπει να ξεχνάς τη φυλακή. Οπότε δεν ξέρω να σου πω ποια μπορεί να είναι τα κίνητρα κάποιου που έρχεται να διδάξει εντός. Ξέρω να πω ότι αν δε δυσκολεύεται δεν πρέπει να μείνει.

Πως αντιμετωπίζει η κοινωνία το επάγγελμα αυτό με βάση την προσωπική σου εμπειρία; Ποια είναι η βασική αντίδραση του κόσμου όταν τους λες τι δουλειά κάνεις; Ποιες είναι μερικές παρανοήσεις ή προκαταλήψεις που μπορεί να έχει ο κόσμος σχετικά με τη διδασκαλία στη φυλακή;

Βασικά, δεν είναι καν ευρέως γνωστό ότι υπάρχουν σχολεία μέσα. Και πώς να είναι; Εδώ έχουμε 34 φυλακές, έχουμε υποτίθεται νόμο ότι πρέπει σε όλες να υπάρχουν σχολεία όλων των βαθμίδων, και στην πράξη έχουμε κυρίως Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας, δηλαδή το αντίστοιχο του γυμνασίου, σε λιγότερες από τις μισές! Οι γυναίκες στον Κορυδαλλό δεν έχουν, παρά τις επίμονες προσπάθειες, πρόσβαση σε σχολείο. Οι αναλφάβητοι και οι άνθρωποι που δε μιλούν τη γλώσσα στις περισσότερες φυλακές δεν έχουν πρόσβαση σε σχολείο. Στις 18 του μήνα εγκαινιάζεται, μετά από χρόνια προσπαθειών, μονοθέσιο Δημοτικό στον Κορυδαλλό- τη μεγαλύτερη φυλακή της χώρας.

Πώς αλλιώς να αντιμετωπίζει, λοιπόν, η κοινωνία τα μέσα σχολεία όταν υπάρχουν ακόμα μόνο στα χαρτιά; Σαν να μην υπάρχουν τα αντιμετωπίζει. Βέβαια, όσοι εργαζόμαστε μέσα χρόνια, από επιλογή μιλάμε τόσο πολύ για τα Σχολεία και δικτυωνόμαστε έτσι ώστε στον «μικρόκοσμό μας» μοιάζουν αρκετά προβεβλημένα. Κάθε 10 posts στο Facebook μου βλέπω θέμα που αφορά τη φυλακή ή τα σχολεία της. Αλλά αυτός, ξαναλέω, είναι ο μικρόκοσμός μας.

Από την άλλη θεωρώ πολύ σημαντικό και ελπιδοφόρο ότι όταν μιλάω σε συναδέλφους και στις άλλες μου τάξεις για το σχολείο της φυλακής δείχνουν πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Όπως και οι μαθητές μου μέσα, άλλωστε. Θα σου πω κάτι που έγινε πριν 2-3 βδομάδες. Έχω μόλις τελειώσει μάθημα σε ένα τμήμα του ΣΔΕ που το παράθυρό του βλέπει στο προαύλιο του Ενιαίου Πολυκλαδικού Λυκείου του Κορυδαλλού όπου στεγάζεται και το ΙΕΚ του Κορυδαλλού που εργάζομαι κάποια απογεύματα. Έρχεται ένας νεαρός κρατούμενος μαθητής και κοιτάζει για ώρα σιωπηλός έξω από το παράθυρο. Τον πλησιάζω να δω τί βλέπει και συνειδητοποιώ ότι είναι η αυλή του σχολείου. Βλέπει ότι κοιτάω μαζί του και με ρωτάει: – Τί ηλικία έχουν οι μαθητές που πηγαίνουν στο σχολείο αυτό; – Κάτω από 18, αν εννοείς το Λύκειο, του λέω. Αλλά έχει και ΙΕΚ μέσα, κι ας μη το γράφει. Τα απογεύματα διδάσκω εκεί. Κάθομαι στο παράθυρο και κοιτάω τη φυλακή, σας κοιτάω. Όπως κάνουμε τώρα εμείς. – Τί ηλικίας παιδιά έχει το ΙΕΚ;, συνεχίζει – Μεγαλύτερα. 22-25. Κι ακόμα πιο μεγάλα. Μαθαίνουν τέχνες, του λέω. – Τους μιλάς για τη φυλακή; Τους μιλάς για μας; – Ναι, πάντα. – Σε ρωτάνε; Τί σε ρωτάνε;

Αυτή η ερώτηση… αν ρωτά κανείς απ’ έξω για τους ανθρώπους που είναι στη φυλακή. Αν νοιάζεται κανείς… μας την κάνουν πάντα. Να μία παρανόηση που σίγουρα υπάρχει έξω. Ότι οι άνθρωποι μέσα είναι σκληροί και δεν εκφράζουν ευαισθησία. Ότι έρχονται κυρίως για το «μεροκάματο». Ότι είναι επικίνδυνοι και αμετανόητοι. Και ότι, σε κάθε περίπτωση, εφόσον κάτι έκαναν καλά θα κάνουν να το πληρώσουν, μπας και μετανοήσουν και γυρίσουν πίσω συμμορφωμένοι. Αν σκεφτείς από που μαθαίνει ο κόσμος για τις φυλακές- τί «έργο» προσφέρουν. Με ποιο όρο περνάνε στις ειδήσεις νέα που τις αφορούν. Ποιο υπουργείο έχει το σχετικό χαρτοφυλάκιο. Πόσες καταδίκες έχουμε φάει από Ευρωπαϊκά Δικαστήρια για τις συνθήκες μέσα και πόσο λίγο αλλάζουν τα πράγματα, δεν είναι να απορείς. Οπότε δεν ξέρω αν με κάνει να αισιοδοξώ το ότι αρκετοί άνθρωποι θεωρούν τη δουλειά που κάνουμε στα σχολεία των φυλακών «σημαντική». Όσο ο κόσμος δεν ξέρει πώς λειτουργεί η φυλακή, τι ανήκεστο βλάβη μπορεί να δημιουργήσει σε ένα ανθρώπινο πλάσμα και τους ανθρώπους που το αγαπούν, δεν είμαι καν σίγουρη κατά πόσο βοηθά να προβάλλεται το θετικό έργο των σχολείων αν δε γίνεται παράλληλη αναφορά στα χάλια της φυλακής. Είναι σημαντικό πολύ, ούτε συζήτηση- θαυμάσιο είναι. Αλλά είναι και σταγόνα στον ωκεανό. Έναν σκοτεινό ωκεανό. Αυτόν οφείλουμε πριν από οτιδήποτε άλλο να δείχνουμε.

Ποια η διαφορά τελικά με το ΣΔΕ εκτός φυλακής;

Κι αυτό μου το ρώτησε ένας μαθητής πρόσφατα. Του είπα ό,τι θα πω και σε σένα.

Σίγουρα υπάρχουν μεγάλες διαφορές ως προς τις ευκαιρίες που έχουν οι κρατούμενοι μαθητές να έρθουν σε άμεση επαφή με την κοινωνία και αυτό, στο πλαίσιο ενός σχολείου που βάζει σε πρώτη προτεραιότητα την καλλιέργεια κοινωνικών δεξιοτήτων, είναι μεγάλο πρόβλημα.

Από την άλλη τα ΣΔΕ μοιάζουν πολύ αν κανείς σταθεί στις ανάγκες που εκφράζουν οι μαθητές τους. Και στα μέσα και στα έξω ΣΔΕ έρχονται άνθρωποι που άφησαν το σχολείο πολύ νωρίς, επειδή χρειάστηκε να υποστηρίξουν οικονομικά την οικογένειά τους ή επειδή κάποιος άλλος (π.χ. ένας σύζυγος) το επέβαλε. Σε πολλές περιπτώσεις ακούμε και στο έξω και στο μέσα ΣΔΕ ιστορίες για χαμένες παιδικές ηλικίες, για δασκάλους που δεν είχαν ιδέα πόσο θα κόστιζε η πόρτα που έκλειναν κι όμως την έκλεισαν, χωρίς να το σκεφτούν. Οι μαθητές που έχουν έτσι χάσει ή εκδιωχθεί από το σχολείο είναι εκείνοι που δείχνουν τη μεγαλύτερη ευγνωμοσύνη για την πόρτα που ανοίγει ξανά. Αξίζει να διαβαστεί η ιστορία του Klisman στην εφημερίδα μας (βλ. εδώ σελ. 13-15). Μακάρι να μπορούσα να σου μεταφέρω έστω μικρό μέρος της συζήτησης που κάναμε με τους μαθητές του ΣΔΕ Αγίων Αναργύρων για το ίδιο θέμα πριν λίγες μέρες. Ο Βαγγέλης ο Κάλιοσης που είναι διευθυντής εκεί, κατέβασε όλο το σχολείο και μιλάγαμε εκπαιδευτικοί και μαθητές δύο ώρες για το τι σημαίνει να είναι κανείς μαθητής ενώ κρατείται. Αν είχαν όλοι οι εκπαιδευτικοί προτεραιότητα να δείχνουν στους μαθητές τους αόρατες ανισότητες θα ήταν πολύ αλλιώς η κοινωνία- το πιστεύω.

Για να επιστρέψω στην ερώτηση, στα μάτια τα δικά μου τουλάχιστον ο άνθρωπος που επιστρέφει στα θρανία ενώ ξέρει ότι δε θα έχει, επειδή ο χρόνος ή οι συνθήκες δε θα το επιτρέψουν, τις ίδιες ευκαιρίες που θα είχε αν συνέχιζε το σχολείο ως παιδί είναι πολύ συγκινητικός, όπου κι αν τον συναντά κανείς. Κι έχω πολλές φορές αισθανθεί και στα έξω ΣΔΕ τον χρόνο να διαστέλλεται με τον τρόπο που σου το έλεγα πριν. Είναι μεγάλο πράγμα να διεκδικείς ξανά τη ζωή σου. Η διαφορά που βλέπω να έχει το ΣΔΕ της φυλακής, θα πω μόνο τη μεγαλύτερη τώρα, κάτω από την οποία μπαίνουν όλες οι άλλες, είναι ότι εκεί δεν παίζεται μόνο η πίστη σε έναν νέο εαυτό ή σε μία διαφορετική εκπαίδευση που θα άξιζε να διεκδικήσουμε. Αλλά η πίστη στον Άνθρωπο. Τελεία. Και παύλα. Η πίστη στον Άνθρωπο. Δε θα ξεχάσω ποτέ ότι μετά το πρώτο μάθημα που έκανα σε ένα τμήμα στις δικαστικές φυλακές, ήρθαν δύο κρατούμενοι, πατέρας και γιος (ευτυχώς ελεύθεροι πια) για να με ευχαριστήσουν, επειδή «τόσο καιρό που είμαστε εδώ πρώτη φορά δε μας μιλάνε σαν να είμαστε ζώα». 

Κάτι αισιόδοξο και κάτι απαισιόδοξο που σου συνέβη και που διαμόρφωσε την οπτική σου σε σχέση με την δουλειά σου;

Η απάντηση για το απαισιόδοξο, δυστυχώς, είναι απλή και δε φεύγει από το νου μου ποτέ. Είναι όταν βλέπω έναν άνθρωπο που είχε επενδύσει στο σχολείο και μετείχε πολύ ενεργά στα μαθήματα να σκοτεινιάζει και να παραιτείται. Να μπαίνει σε εκείνον τον απίστευτο κύκλο του θυμού που γεννούν οι παθογένειες του συστήματος απονομής δικαιοσύνης (πάρε μόνο τη βραδύτητα ας πούμε) ή η πραγματικότητα της φυλακής που αναπαράγει ταξικές και άλλες ανισότητες με τρόπο πιο σκληρό από οποιοδήποτε άλλο πλαίσιο μπορώ να φανταστώ. Ένας άνθρωπος που θα μπορούσαμε να είχαμε κρατήσει κοντά στο σχολείο και τον χάνουμε, στο συγκεκριμένο πλαίσιο μάλιστα, είναι ό,τι πιο θλιβερό μπορώ να σκεφτώ. Με κάνει να μην ξεχνώ τη φυλακή που περιβάλλει το σχολείο αυτό. Έτσι με επηρεάζει.

Η απάντηση για το αισιόδοξο, ευτυχώς είναι λιγότερο απλή γιατί τα αισιόδοξα είναι πολλά και ποικίλλουν. Κάθε μέρα είναι γεμάτη μικρά θαύματα στο σχολείο της φυλακής. Σου το λέω χωρίς καμία υπερβολή και να το πιστέψεις. Από τα πιο αισιόδοξα πράγματα είναι, ας πούμε, ότι είδα πριν ένα μήνα τον N, που μιλά μετά βίας τη γλώσσα, να φέρνει πρώτος από όλους θέμα για το πρότζεκτ δημοσιογραφίας που το έβγαλε επειδή δε δίστασε να ζητήσει βοήθεια στην πτέρυγα. Όταν τέλειωσε το μάθημα άκουσα στον διάδρομο τον Παναγιώτη που τον βοήθησε γράφοντας την ιστορία του, να τον ενθαρρύνει να πάει το απόγευμα στο κελί να τον βοηθήσει να γράψει κι εκείνος τη δική του γιατί «η φωνή σου πρέπει να ακούγεται- μη μεταφέρεις μόνο ό,τι λένε οι άλλοι». Κάτι άλλο αισιόδοξο είναι να βλέπω τους ανθρώπους που γνώρισα στο Παράρτημα του νοσοκομείου να συνεχίζουν ελεύθεροι τη ζωή τους, ως ισότιμα μέλη του ΚΕΘΕΑ. Αισιόδοξη με κάνει ο Βασίλης, ο Κώστας, ο Γιώργος και ο Ντίνος. Και πολλοί άλλοι πρώην και νυν κρατούμενοι που παλεύουν για να παραμείνουν άνθρωποι σε ένα χώρο προορισμένο να εξοντώνει κάθε ανθρωπιά. Αξίζει να σου δώσω ένα ποίημα του Ντίνου που το έχω για φυλαχτό.

Ποιο είναι το δικό σου προσωπικό στοίχημα;   

Να μην ξεχάσω ότι το σχολείο στο οποίο εργάζομαι είναι μέσα σε φυλακή. Να μην ξεχάσω ό,τι μου έχουν πει για τη φυλακή. Να μην ξεχάσω, να μη συνηθίσω, να μην ωραιοποιήσω ποτέ τη φυλακή, επειδή τη βλέπω μέσα από τους χώρους του σχολείου. Να μεταφέρω τις ιστορίες που άκουσα. Να με ενοχλούν πάντα, πολύ βαθιά, ως το μεδούλι, οι σιωπές που δεν πρόλαβαν να γίνουν ιστορίες.

Τι συμβουλές μπορείς να δώσεις σε κάποιον που σκέφτεται να διδάξει σε φυλακή;

Να το κάνει, αν το σκέφτεται. Να μην προσπαθεί να προβλέψει πώς θα του φανεί. Δεν μπορεί κανείς να προβλέψει πώς θα είναι η συνάντηση σε ένα περιβάλλον από τη σύλληψή του αδιανόητο. Να ξέρει πως ό,τι συναισθήματα κι αν νιώσει, ό,τι κι αν σκεφτεί θα γίνει αντιληπτό από τους κρατούμενους και, επιπλέον, σεβαστό. Θα κριθεί για την προσπάθεια, την πάλη και όχι την ετοιμότητα με την οποία θα μπει. Να το κάνει, αν αγαπάει πολύ το αντικείμενο που διδάσκει και αν είναι διαθέσιμος/η να το γνωρίσει από την αρχή. Δε θα τον βοηθήσουν παρά ελάχιστα οι σημειώσεις και το υλικό που έχει από τα έξω σχολεία. Να το κάνει αν είναι διαθέσιμος/η να τα σχεδιάσει όλα από την αρχή, ακόμα και να ανατρέψει πολλά που θεωρούσε δεδομένα. Να το κάνει αν αντέχει την κριτική και αν δε φοβάται να παίρνει θέση ως άνθρωπος και ως πολίτης γι’ αυτά που συμβαίνουν τόσο μέσα όσο και έξω από την «τάξη». Να μην το κάνει αν δεν αντέχει τη σιωπή, τις δύσκολες ερωτήσεις και την αταξία. Να μην το κάνει, για κανένα λόγο αν θέλει να κάνει απλά τη «δουλειά» του και να γυρίζει σπίτι του. Να μη δηλώσει το σχολείο της φυλακής αν νιώθει ασφαλής μόνο όταν κάνει διάλεξη ή αν είναι περίοδος που νιώθει την ανάγκη να λουφάρει. Να δώσει την ευκαιρία σε κάποιον άλλο να πάει στη θέση του. Αυτή η δουλειά, το πιστεύω μπορεί να αλλάξει ζωές. Αρκεί να την κάνουν άνθρωποι που θέλουν πολύ να την κάνουν.

Ελλείψεις και προβλήματα. Περισσότερες δυσκολίες μπαίνουν από το υπουργείο, από την υπηρεσία ή από τους μαθητές κρατούμενους; Ποιες είναι αυτές;

Εντάξει. Από που να αρχίσει και που να τελειώσει κανείς; Η εκπαίδευση ενηλίκων είναι έτσι κι αλλιώς ο φτωχός συγγενής της τυπικής εκπαίδευσης- από τα γενοφάσκια της. Τα σχολεία των φυλακών είναι ο… απόκληρος. Τι να λέμε; Ότι εδώ και 4 σχεδόν χρόνια δεν έχουν πάρει χρηματοδότηση; Ότι δεν έχουν χαρτί και μελάνι; Ότι ο εξοπλισμός τους εξαρτάται από το πόσο καλός είναι ο διευθυντής στην εξεύρεση χορηγών και πόσο ευαισθητοποιημένη είναι η τοπική κοινωνία; Ότι ο Γενικός Γραμματέας, που υποτίθεται ότι κόπτεται για τον τομέα, κατέθεσε και σχετικό νομοσχέδιο για την αναμόρφωσή του, πέρσι δε διέθετε ένα μισάωρο να ακούσει έστω τους διευθυντές; Ότι δε μένει απλά ανεφάρμοστος ο νόμος 4521 του 2018 που προβλέπει την ίδρυση δομών όλων των επιπέδων σε όλες τις φυλακές, ώστε να μην είναι τα ΣΔΕ νησίδα στον ωκεανό, αλλά στο νομοσχέδιο του 2020 που προανέφερα αναφέρεται απλώς ότι «μπορούν να ιδρυθούν σχολεία» στις φυλακές; Δηλαδή φτου κι απ’ την αρχή. Αλήθεια, έχει μαλλιάσει η γλώσσα όλων μας. Η υπηρεσία σε πολλά καταστήματα μπορεί να βάζει εμπόδια προφασιζόμενη θέματα ασφάλειας, ναι, και υποθέτω όσοι έχουν μετάσχει σε συμβούλια που αποφασίζουν για τις αιτήσεις εγγραφής στο σχολείο (ποιες γίνονται δεκτές και ποιες απορρίπτονται) θα είχαν πολλά να μας πουν για τα κριτήρια. Αλλά δε νομίζω ότι τα εμπόδια που μπορεί να βάλει η εκάστοτε υπηρεσία παραβγαίνουν τα εμπόδια που θέτουν σταθερά τα Υπουργεία.

Από τους μαθητές δε θα έλεγα ότι μπαίνει κανένα ουσιαστικό εμπόδιο. Μα κανένα. Για να είμαι ειλικρινής φέτος είναι δυσκολότερη χρονιά από άλλες. Εμένα έτσι μου φαίνεται. Ότι οι μαθητές έρχονται πιο φορτωμένοι με «έγνοιες», θυμό. Πιο συννεφιασμένοι. Λιγότερο διαθέσιμοι να ασχοληθούν στις πτέρυγες με ασκήσεις κλπ. Αλλά τι να λέμε; Έχει μεσολαβήσει και μία διετία διπλού κλειδώματος. Αποκλεισμού από όλα. Ναι, μου φαίνεται πολύ πιο δύσκολη φέτος η δουλειά, γιατί υπάρχει μεγάλο συναισθηματικό βάρος- τόσες δίκες έχουν καθυστερήσει, τόσες υπομονές εξαντληθεί. Είναι πιο δύσκολα. Πώς θα μπορούσε να είναι αλλιώς, όμως; Είναι κομμάτι όχι μόνο της δουλειάς μας, αλλά της ανθρώπινης συνθήκης που γεννά η φυλακή. Γι’ αυτό είπα ότι δεν είναι δυνατό να την ξεχνάμε. Πρόκειται, άλλωστε, για μία περίοδο που οι εκπαιδευτικές δομές συνολικά κάνουν αγώνα να προσαρμοστούν σε νέες πραγματικότητες. Αυτό που κρατάω είναι ότι οι μαθητές κάνουν ό,τι μπορούν για να μας προφυλάξουν, πάγιο αυτό, από παγίδες που θα μπορούσαμε να πέσουμε, από άγνοια, αφέλεια, υπερβολική έγνοια. Οι ομάδες των μαθητών μας έχουν μοναδικό τρόπο να αυτορυθμίζονται και να προστατεύουν και εμάς και τη λειτουργία του σχολείου συνολικά από οτιδήποτε θα τη διακινδύνευε. Δεν ξέρω μετά από τόσα χρόνια που είμαι εδώ αν πρέπει μόνο να χαίρομαι γι’ αυτό ή θα έπρεπε να με προβληματίζει κιόλας. Την αυτορρύθμιση για λόγους επιβίωσης, θέλω να πω. Το σκέφτομαι.

Προοπτικές ενός κρατούμενου στην συνέχιση της εκπαίδευσης του σε επόμενα στάδια σπουδών;

Μεγάλο θέμα βάζεις. Δεν ξέρω αν το ερώτημά σου αφορά τη συνέχιση των σπουδών του/της εκτός φυλακής, αλλά οφείλω να ξεκινήσω από μέσα. Και να ξαναπώ ότι είναι έγκλημα που δεν έχει βρεθεί ως τώρα Κράτος όχι να σχεδιάσει και να πει μεγάλα λόγια, αλλά να ΕΓΓΥΗΘΕΙ την πρόσβαση όλων των κρατούμενων στην εκπαίδευση. Με αρρωσταίνει η σκέψη ότι ανοίγουμε την όρεξη των ανθρώπων να προσπαθήσουν να καλύψουν, μέσα στις πιο δυσχερείς συνθήκες,  τεράστιες ελλείψεις, και μετά την αποφοίτηση μπορεί να επιστρέψουν στο τίποτα- για άγνωστο πόσα χρόνια. Μία εξαιρετική συνάδελφος, η Άννα η Τσίγκου, που διδάσκει χρόνια στη φυλακή των Χανίων είχε κάνει μία ερώτηση σε ένα σεμινάριο που δεν την ξεχνώ ποτέ. Έχουμε δικαίωμα να καλούμε τους ανθρώπους να ονειρεύονται αν ξέρουμε μέσα μας ότι τα όνειρά τους από τα πράγματα είναι πολύ πιθανό να ματαιωθούν;

Από την άλλη, ξέροντας ότι στα Χανιά παρά το ότι δεν έχει τυπικά ιδρυθεί, όπως σε όλες τις υπόλοιπες φυλακές Λύκειο, όλοι σχεδόν οι μαθητές του ΣΔΕ επιδιώκουν να συνεχίσουν, παίρνουν στο κελί τους τα βιβλία και μελετάνε περιμένοντας να κάνει το Κράτος τα αυτονόητα… Ξέροντας ότι υπάρχουν και εκεί άνθρωποι που έχουν φτάσει από το ΣΔΕ να τελειώνουν το Πανεπιστήμιο, ενώ κρατούνται, θεωρώ ότι η απάντηση δίνεται στη πράξη. Και η ερώτηση καλό είναι να παραμένει για να μας κρατά σε εγρήγορση. Γιατί είπαμε, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα ουσιώδες στη φυλακή αν την ξεχνάμε.

Όσο για τις προοπτικές συνέχισης των σπουδών των κρατουμένων έξω, θεωρώ ότι η απάντηση έχει να κάνει με τις γενικότερες συνθήκες στις οποίες λειτουργεί η κοινωνική τους επανένταξη. Αν δεν υπάρχει μέριμνα ας πούμε για τη στήριξη της οικογένειας ή την επαγγελματική αποκατάσταση (που βέβαια και τα δύο από μέσα πρέπει να ξεκινάνε!) η συνέχιση των σπουδών είναι, φοβάμαι, πολυτέλεια. Έχουμε δρόμο ακόμα ως εκεί. Χωρίς να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν άνθρωποι που σε πείσμα όλων των προβλέψεων, σε πείσμα της πραγματικότητας, τα καταφέρνουν. Ως πότε θα έχουμε ως σημεία αναφοράς όσους επιδεικνύουν υπεράνθρωπη ψυχική ανθεκτικότητα, όμως; Πόσο στ’ αλήθεια ωφελεί να αποδίδουμε σε εξαιρετικές ικανότητες του ατόμου αποτελέσματα που καθορίζονται κυρίως από δομικές ανισότητες, τα χρόνια αδιέξοδα της ποινικής πολιτικής και βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις στα μυαλά όλων μας; Είναι νομίζω ώρα να πάμε πέρα από τα εξέχοντα παραδείγματα- πέρα από το χάρισμα. Η εκπαίδευση είναι δικαίωμα όλων,  ανεξαιρέτως. Περιλαμβάνω και το θηλυκό εδώ- που δε φαίνεται. Και ως δικαίωμα πρέπει να ασκείται από την πρώτη κιόλας στιγμή της κράτησης.

Το βιβλιοπωλείο του red n’ noir προτείνει σχετικά βιβλία: