Ιστορία και τέχνη πέρα από τα μυστικιστικά φτασίδια

Ο Μαρξ πέθανε στις 14 Μαρτίου του 1883. Στην επικήδεια ομιλία του ο Ένγκελς παραλληλίζοντας το μαρξικό έργο με εκείνο του Δαρβίνου, έδινε μια ευσύνοπτη περιγραφή της υλιστικής θεώρησης της ιστορίας: «Ακριβώς όπως ο Δαρβίνος ανακάλυψε το νομό της εξέλιξης της οργανικής φύσης, έτσι και ο Μαρξ ανακάλυψε την εξέλιξη της ανθρώπινης Ιστορίας: το απλό, μέχρι τώρα συγκαλυμμένο από τα ιδεολογικά επιστρώματα, γεγονός, ότι οι άνθρωποι πρέπει πριν από όλα να φάνε, να πιούν, να στεγαστούν και να ντυθούν, πριν μπορέσουν να ασχοληθούν με την πολιτική, την επιστήμη, την τέχνη, τη θρησκεία κ.τ.λ., ότι γι’ αυτό η παραγωγή των άμεσων υλικών μέσων συντήρησης και κατά συνεπεία η εκάστοτε βαθμίδα της οικονομικής εξέλιξης που έχει επιτευχθεί από έναν συγκεκριμένο λαό ή κατά τη διάρκεια μιας συγκεκριμένης εποχής, διαμορφώνουν το θεμέλιο, απ’ όπου αναδύθηκαν και εξελίχθηκαν οι κρατικοί θεσμοί, οι αντιλήψεις για το δίκαιο, την τέχνη, ακόμα και οι θρησκευτικές παραστάσεις, των ανθρώπων αυτής της εποχής, τη βάση απ’ όπου επομένως, και κάτω από το φως της οποίας, πρέπει να εξηγηθούν, και όχι αντίστροφα, όπως γινόταν μέχρι τώρα».

Μια ιστορία δίχως μεταφυσικά φτιασίδια, αποκαθαρμένη από τη μυστικιστική σαβούρα. Ωστόσο, οι Μαρξ και Ένγκελς δεν υποκύπτουν σε ένα χυδαίο και απλοϊκό υλισμό, όπου το ιδεολογικό εποικοδόμημα είναι απλώς μια παθητική αντανάκλαση της οικονομικής βάσης. Η υλική παραγωγή είναι η βάση πάνω στην οποία χτίζεται το εποικοδόμημα, ο υλικός κόσμος – που βρίσκεται σε μια αέναη διεργασία αλλαγής, κίνησης και ανάπτυξης- είναι αυτός που καθορίζει τη συνείδηση, αλλά αυτό συμβαίνει σε ένα διαλεκτικό σχήμα: το εποικοδόμημα είναι ενεργητική αντανάκλαση της βάσης, η υλική δύναμη νικιέται μόνο από μια άλλη υλική δύναμη και όχι από τα λόγια, αλλά μια θεωρία όταν κατακτά τις μάζες μπορεί να μετατραπεί κι αυτή σε υλική δύναμη. Η ενεργητική αλληλεπίδραση της δοσμένης υλικής πραγματικότητας με τον “κόσμο των ιδεών” που προκύπτει από αυτήν, συνδιαμορφώνουν ως ενιαίο και αδιαχώριστο σύνολο τον κόσμο μας (στον κόσμο της κινούμενης ύλης). Όπως έγραφε ο Λένιν: «Η συνείδηση του ανθρώπου δεν αντανακλά μόνο τον αντικειμενικό κόσμο, αλλά και τον δημιουργεί». Η αδιαμφισβήτητη πρωταρχική σημασία των υλικών συνθηκών έναντι της ιδεολογίας δεν απομειώνει καθόλου το γεγονός πως η ιστορική πραγματικότητα δημιουργείται μέσα από μια συνεξελικτική διαδικασία ανάμεσα σ’ αυτά τα δυο στοιχεία.

Η μαρξική – ενγκελσιανή σκέψη απέναντι στις ιδεαλιστικές/μεταφυσικές αναγνώσεις της πραγματικότητας προκρίνει τη διαλεκτική προσέγγιση της ιστορικής κίνησης, μέσα στη ρευστότητά της και τη συνύπαρξη αντιφατικών σχέσεων. Όπως έγραφε ο Ένγκελς: «[…] δεν πρέπει να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο σαν ένα σύμπλεγμα από έτοιμα πράγματα, αλλά σαν ένα σύμπλεγμα από διαδικασίες, όπου τα φαινομενικά σταθερά πράγματα, το ίδιο όπως και οι ιδεατές απεικονίσεις τους στο κεφάλι μας, οι έννοιες, περνάνε μια αδιάκοπη αλλαγή γέννησης και αφανισμού». Αυτό το διαλεκτικό σχήμα που υπάρχει στον πυρήνα της μαρξικής – ενγκελσιανής σκέψης μας απομακρύνει όχι μόνο από τις διάφορες μεταφυσικές προσεγγίσεις, αλλά και από τη μηχανιστική στενότητα του προμαρξιστικού υλισμού, ο οποίος φάνηκε χρήσιμος και ιστορικά προοδευτικός μέχρι ένα σημείο, αλλά ανεπαρκής.

Με την απόρριψη της μεταφυσικής ασυναρτησίας πως η ιστορική πραγματικότητα καθορίζεται και διαμορφώνεται από εξω-λογικές δυνάμεις και την υιοθέτηση της υλιστικής και διαλεκτικής αντίληψης της ιστορίας -σύμφωνα με την οποία ο ίδιος ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του ως δρων υποκείμενο εντός των αντικειμενικών ορίων που υπάρχουν μέσα σε ένα δοσμένο κοινωνικό περιβάλλον- ανοίγονται νέα καθήκοντα για την σκεπτόμενη ανθρωπότητα: να συναντηθεί με την πάσχουσα ανθρωπότητα στην οικοδόμηση της ζωντανής επαναστατικής κίνησης που θα καταργήσει με την πρακτική της δραστηριότητα την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Ταυτόχρονα, τόσο το ξεπέρασμα του μεταφυσικού ιδεαλισμού όσο και του “εποπτικού υλισμού” έρχεται μέσω της πράξης: «Όλα τα μυστήρια, που ωθούν τη θεωρία προς το μυστικισμό, βρίσκουν τη λογική τους λύση στην ανθρώπινη πράξη και στην κατανόηση αυτής της πράξης», έλεγε ο Μαρξ στην 8η θέση για τον Φόιερμπαχ. Και στην 11η θέση συμπυκνώνεται σε λίγες λέξεις το ξεπέρασμα του ενατενιστικού υλισμού: «Οι φιλόσοφοι εξηγούσαν μόνο τον κόσμο με διάφορους τρόπους. Το ζήτημα είναι να τον μεταβάλουμε». Η πράξη, λοιπόν, είναι η Λυδία λίθος της θεωρίας. Ή, όπως έγραφε ο Λούκατς, η διαλεκτική είναι μια συνεχής διαδικασία ρέουσας μετάβασης, ενώ στη μεταφυσοκή το αντικείμενο της παρατήρησης μένει αμετάβλητο, συνεπώς: «η ίδια η παρατήρηση παραμένει απλώς ενατενιστική και όχι πρακτική, ενώ για τη διαλεκτική μέθοδο αποτελεί θεμελιώδες ζήτημα η αλλαγή της πραγματικότητας».

Οι απόψεις των Μαρξ και Ένγκελς για τη λογοτεχνία και την τέχνη αναπόφευκτα εκκινούν από αυτές τις υλιστικές βάσεις. Δεν υπάρχει “καθαρή τέχνη”, “τέχνη για την τέχνη”. Η τέχνη είναι ιστορικά προσδιορισμένη, δεν ζει σε έναν ανέφελο κόσμο σαν επικούρεια θεότητα μακριά από τ’ ανθρώπινα ή σαν τον παντεπόπτη μα ακίνητο θεό του Ξενοφάνη που τραντάζει τον κόσμο με τη δύναμη της σκέψης του. Ούτε στρογγυλοκάθεται σε έναν Όλυμπο όπου εξαπολύει τους καλλιτεχνικούς της κεραυνούς της σε μια τραχιά και βάναυση ανθρωπότητα. Είναι κι αυτή αντικαθρέφτισμα των υλικών συνθηκών της ζωής και εν τέλει κομμάτι της πάλης των τάξεων. Και για να παραφράσουμε την 11η θέση για τον Φόιερμπαχ: η τέχνη δεν πρέπει να είναι μόνο παθητική αντανάκλαση της πραγματικότητας, αλλά και κομμάτι της πάλης για τη μεταβολή του.

Η σημερινή εποχή συνδυάζει τη γιγαντιαία συσσώρευση υλικών σκουπιδιών με τη συσσώρευση πνευματικών και ιδεολογικών σκουπιδιών. Προσπάθησαν να μας πείσουν πως ήρθε το “τέλος της ιστορίας”, το “τέλος των μεγάλων αφηγήσεων”, το “τέλος της ταξικής πάλης”. Στην πραγματική ζωή, όμως, βλέπουμε όλες αυτές τις (αυτ)απάτες να καταρρέουν με πάταγο, με τη δαμόκλειο σπάθη του γενικευμένου πολέμου να κρέμεται πάνω από τα κεφάλια μας. Σε αυτήν την εποχή, λοιπόν, η σκέψη των Μαρξ και Ένγκελς θα είναι πάντα επίκαιρη. Γιατί δεν είναι μια θεωρία που κατασκευάστηκε σε αποστειρωμένες συνθήκες ιδεολογικού εργαστηρίου, που δεν θέλει να βρωμίσει τα χέρια της με τις λάσπες της πραγματικότητας. Είναι μια θεωρία – οδηγός δράσης που απο-ιεροποιοεί, απο-μαγεύει και απο-μυστικοποιεί την ιστορική πραγματικότητα.

Πολύκαρπος Γεωργιάδης

Αγοράστε το βιβλίο από εδώ: