Δυο παράξενα φρούτα. Η Nina Simone και η Billie Holiday απέναντι στον ρατσισμό και τη «λευκή υπεροχή»

Η Nina Simone συχνά εκνευρίζονταν όταν την συγκρίνανε με τη Billie Holiday. Και όχι άδικα. Είχαν μεγάλες διαφορές στο βιογραφικό τους. Η Billie Holiday μεγάλωσε σε ένα διαλυμένο οικογενειακό περιβάλλον, ο πατέρας της την εγκατέλειψε και η μητέρα της ήταν πολύ νέα: «Ένα παιδί που μεγάλωνε ένα άλλο παιδί». Πέρασε την εφηβεία της στα αναμορφωτήρια και τα πορνεία, υπήρξε θύμα βιασμού, σεξουαλικών επιθέσεων και αστυνομικής αυθαιρεσίας. «Όταν είσαι φτωχός μεγαλώνεις γρήγορα», έγραφε στην αυτοβιογραφία της. Η επιτυχία και η μουσική της καριέρα συνοδεύθηκαν από την κατάρα της ηρωίνης: «Είχα άσπρες τουαλέτες, άσπρες γόβες, άσπρη λιμουζίνα και κάθε βράδυ μου έφερναν στο καμαρίνι μου άσπρες γαρδένιες και άσπρη πρέζα». Σε αντίθεση με τη Nina Simone δεν μπορούσε να βολευτεί μέσα στις ανέσεις και τον πλούτο: «Μπορεί να είσαι στο σατέν μέχρι τα βυζιά, με γαρδένιες στα μαλλιά και να μην υπάρχει ζαχαροκάλαμο για μίλια, εσύ όμως να ΄σαι σαν να δουλεύεις σε φυτεία (…) Μου έχουν πει πως κανένας δεν λέει τη λέξη “πείνα” σε τραγούδι όπως εγώ. Ούτε τη λέξη “αγάπη”. Ίσως και να ‘ναι γιατί θυμάμαι τι σημαίνουν αυτές οι λέξεις». Πέθανε από κίρρωση του ήπατος σε ηλικία 44 χρόνων.

Αντίθετα, η Nina Simone μεγάλωσε σε ένα πιο ασφαλές περιβάλλον, με έναν εργατικό πατέρα και μια θρησκόληπτη μάνα. Η εφηβεία της δεν ήταν ανέφελη, υπήρξαν οι δυσκολίες της οικονομικής κρίσης της δεκαετίας του 1930, ωστόσο η ζωή της κυλούσε πιο ομαλά σε σχέση με την ιλιγγιώδη βουτιά προς την κόλαση που βίωνε η Billie Holiday. Τη μουσική δεν τη διδάχθηκε στους δρόμους, όπως η Holiday, αλλά με τη βοήθεια της κοινότητας απέκτησε κλασική μουσική παιδεία. Κι όταν στάθηκε στα πόδια της και κατάφερε να κάνει επιτυχία στη μουσική βιομηχανία μετατράπηκε σε «ντίβα», απόλαυσε τη χλιδή και τον πλούτο χωρίς να νιώθει πως έρχεται σε ρήξη με τον τρόπο που μεγάλωσε. Απόλαυσε και των έρωτα πλουσίων, επιχειρηματιών, μέχρι και του πρωθυπουργού του Μπαρμπάντος. Πέθανε στη Γαλλία σε ηλικία 70 χρόνων.

Παρά τις διαφορές τους, όμως, οι δυο μεγάλες τραγουδίστριες ενώνονταν από ένα μαύρο νήμα. Την κοινή αγάπη τους για το λαό τους, το κοινό τους μίσος για τον ρατσισμό και τις βάρβαρες συνθήκες που βίωναν οι μαύροι εξ αιτίας της πολιτικής της «λευκής υπεροχής» στις ΗΠΑ. Και οι δυο ερμήνευσαν δυο εκπληκτικά τραγούδια που γρήγορα μετατράπηκαν σε ύμνους της μαύρης αφύπνισης και του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα. Την ιστορία αυτών των τραγουδιών θα αφηγηθούμε σ’ αυτό το κείμενο. Δυο τραγουδιών από δυο ξεχωριστές καλλιτέχνιδες που έκρυβαν, για να παραφράσουμε λίγο τον Joseph Roth, όλο το μεγαλείο της απεραντοσύνης, όλη τη δόξα του αγνώστου μέσα στο λαρύγγι τους.

Strange Fruit, ή αλλιώς η «Μασαλιώτιδα των καταπιεσμένων νέγρων του Νότου»

Όλα ξεκίνησαν από μια φωτογραφία που τράβηξε ο Lawrence Beitler, που αποτύπωνε ένα τυπικό λιντσάρισμα δυο μαύρων από ένα μανιασμένο λευκό όχλο 5000 ατόμων στην Ιντιάνα των πολιτισμένων ΗΠΑ (7 Αυγούστου του 1930). Κάποια χρόνια αργότερα η φωτογραφία αυτή έπεσε στα χέρια του ρωσοεβραίου δάσκαλου και συγγραφέα Abel Meeropol (που είχε υιοθετήσει το συγγραφικό ψευδώνυμο Lewis Allan εις μνήμην των δυο νεκρών παιδιών του). Ο ίδιος διηγούνταν πως η φωτογραφία τον στοίχειωνε για μέρες. Αγανακτισμένος από τις ρατσιστικές πρακτικές και εμπνεόμενος από τη φωτογραφία του Beitler θα γράψει το ποίημα Bitter Fruit, το οποίο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό The New York Teacher το 1937 και αργότερα στο μαρξιστικό περιοδικό The New Masses. Ο Meeropol ήταν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος, ενώ υπήρξε και δάσκαλος του μαύρου ακτιβιστή και φίλου της Nina Simone, James Baldwin. Ένας ακόμα σημαντικός σταθμός στο βιογραφικό του Meeropol αποτελεί η υιοθεσία των δυο μικρών παιδιών του ζεύγους Julius and Ethel Rosenberg το 1953, όταν αυτοί εκτελέστηκαν από το Αμερικάνικο κράτος ως «κατάσκοποι» της Σοβιετικής Ένωσης. Το φθινόπωρο του 2017 το Rosenberg Fund for Children Story δημιούργησε το βραβείο συγγραφής κοινωνικής δικαιοσύνης Abel Meeropol.

Η ιστορία του ποιήματος δεν σταμάτησε με τη δημοσίευσή του. Το μελοποίησε ο ίδιος ο και το τραγουδούσε μαζί με τη σύζυγό του και τους συναδέλφους του σε συνδικαλιστικές κινητοποιήσεις διαμαρτυρίας, αλλά και για τη συγκέντρωση χρημάτων για λογαριασμό των Διεθνών Ταξιαρχιών που πολεμούσαν το φασισμό στην Ισπανία. Σε μια τέτοια συγκέντρωση το άκουσε και ο Robert Gordon, μάνατζερ του Cafe Society στο οποίο τραγουδούσε η Billie Holiday. Διηγείται η ίδια: «Η αφετηρία ήταν ένα ποίημα του Λιόυις Άλλεν. Τον πρωτοσυνάντησα στο Cafe Society. Όταν μου έδειξε το ποίημα το γούσταρα από την πρώτη. Μίλαγε για όσα είχαν σκοτώσει τον μπαμπά». Η ίδια στην αρχή είχε αμφιβολίες κατά πόσο ένα τόσο δύσκολο κομμάτι θα είχε επιτυχία στο κοινό: «Tην πρώτη φορά που το τραγούδησα νόμισα ότι κάναμε μεγάλο λάθος. Είχα τελειώσει και επικρατούσε απόλυτη σιωπή. Δεν ακουγόταν τίποτα. Ξαφνικά κάποιος άρχισε να χειροκροτεί, και με μιας όλοι άρχισαν να χειροκροτούν από παντού και να ζητωκραυγάζουν». Όταν τραγουδούσε το Strange fruit πήγαινε κατευθείαν στην τουαλέτα: «Πάντα το κάνω. Όταν το τραγουδάω με επηρεάζει τόσο που μου έρχεται εμετός. Με αδειάζει ολόκληρη». Σχετικά με την ανταπόκριση του κοινού έγραφε: «Ήταν σα να έδινα χαστούκια στο κοινό, αλλά τέτοιο χειροκρότημα δεν το έχω ξανακούσει».

Παρά τις έντονες λογοκριτικές παρεμβάσεις το τραγούδι είχε τεράστια επιτυχία και πούλησε πάνω από 1 εκατομμύριο δίσκους τη χρονιά που κυκλοφόρησε. Η επιτυχία, όμως, δημιούργησε προβλήματα στον Abel Meeropol, αφού ανακρίθηκε από ειδική επιτροπή στη Νέα Υόρκη που ήταν επιφορτισμένη με το ιερό καθήκον της ανίχνευσης της «κομμουνιστικής διείσδυσης» στα σχολεία. Τα λαγωνικά των αμερικάνικων μυστικών υπηρεσιών υποπτεύονταν πως το Strange Fruit γράφτηκε κατ’ εντολή του Κομμουνιστικού Κόμματος…

Το 1944 η συγγραφέας, φεμινίστρια και ακτιβίστρια Lillian Eugenia Smith εμπνεόμενη από το τραγούδι που ερμήνευσε η Billie Holiday, έγραψε το ομώνυμο μυθιστόρημα, το οποίο παρά τις απαγορεύσεις και τη λογοκρισία έγινε best seller.

Όλοι ξέρουν για το Μισισιπή, διάολε!

Η Nina Simone συνδύασε την μουσική της καριέρα με μια έντονη πολιτικοποίηση, που αντανακλούσε το ευρύτερο κλίμα εκείνης της εποχής. Όπως αναφέρει η ίδια στην αυτοβιογραφία της: «Οι άνθρωποι που έζησαν εκείνη την εποχή και έκαναν ό,τι κι εγώ, που ζούσαν και ανάσαιναν την επανάσταση, θα σου πουν την ίδια ιστορία, το πώς έχασαν σιγά σιγά την προσωπική τους ζωή, μερικές φορές για πολλά χρόνια. Τίποτα δεν ήταν προσωπικό ή ιδιωτικό. Το πρώτο πράγμα που έβλεπα κάθε πρωί όταν ξυπνούσα ήταν το μαύρο μου πρόσωπο στο καθρέφτη του μπάνιου, κι αυτό καθόριζε πως ένιωθα για τον εαυτό μου όλη την υπόλοιπη μέρα – ότι ήμουν μια γυναίκα με μαύρο δέρμα σε μια χώρα που μπορούσες να σκοτωθείς μόνο και μόνο γι αυτόν το λόγο».

Σημαντικό ρόλο στην πολιτικοποίηση της Nina Simone έπαιξε η φιλική της σχέση με τη συγγραφέα Lorraine Hansberry, η οποία ήταν και νονά της κόρης της: «Παρ’ ότι η Λορέιν ήταν φίλη μου (…) ποτέ δεν μιλούσαμε για άντρες, ρούχα ή τέτοια ασήμαντα πράγματα όταν βρισκόμασταν. Μιλούσαμε για τον Μαρξ, τον Λένιν, την επανάσταση – πραγματικά κοριτσίστικη κουβέντα. Η Λορέιν ήταν σίγουρα διανοούμενη και έβλεπε τα πολιτικά δικαιώματα σαν μέρος μόνο μιας πιο πλατιάς φυλετικής και ταξικής πάλης (…) Ήταν αληθινά αφοσιωμένη: παρόλο που της άρεσαν πολύ τα όμορφα πράγματα, τα αρνιόταν για τον εαυτό της γιατί θα την αποσπούσαν από τον αγώνα, που ήταν η ζωή της (…) Η Λορέιν ανέλαβε την πολιτική μου εκπαίδευση, και μέσα από αυτήν άρχισα να σκέφτομαι τον εαυτό μου ως μαύρη σε μια χώρα που διοικείται από λευκούς και ως γυναίκα σε έναν κόσμο που διοικείται από άντρες». Ας σημειώσουμε εδώ πως η Hansberry ήταν η πρώτη μαύρη γυναίκα της οποίας θεατρικό έργο ανέβηκε στο Μπρόντγουεϊ (1959). Έφυγε από τη ζωή πολύ νέα, μόλις 34 ετών, χτυπημένη από τον καρκίνο στο πάγκρεας. Μετά τον πρόωρο θάνατό της η Simone έγραψε το τραγούδι To Be Young, Gifted and Black, δανειζόμενη τον τίτλο από το νέο έργο που ετοίμαζε η Hansberry και δεν πρόλαβε ποτέ να ολοκληρώσει.

Η εντονότερη ριζοσπαστικοποίηση της Nina Simone έρχεται μέσα από δυο αιματηρά περιστατικά. Το πρώτο ήταν η ρατσιστική δολοφονία του γραμματέα της Εθνικής Ένωσης για την Πρόοδο των Έγχρωμων Ανθρώπων Medgar Wiley Evers, στο Μισισιπή στις 12 Ιουνίου του 1963. Ο δολοφόνος του ήταν μέλος της ρατσιστικής οργάνωσης «Συμβούλιο Λευκών Πολιτών», ενώ αργότερα εντάχθηκε στην Κου Κλουξ Κλαν. Το δεύτετρο περιστατικό ήταν η βομβιστική επίθεση σε εκκλησία μαύρων Βαπτιστών στην Αλαμπάμα, με τέσσερα νεκρά παιδιά. Η επίθεση πραγματοποιήθηκε από μέλη της Κου Κλουξ Κλαν στις 15 Σεπτεμβρίου του 1963 και αποτέλεσε την κορύφωση μια σειράς επιθέσεων εναντίον σπιτιών και εκκλησιών μαύρων στην περιοχή: «Αργότερα την ίδια μέρα, στις ταραχές που ακολούθησαν, η αστυνομία πυροβόλησε άλλο ένα μαύρο παιδί, ενώ ένας όχλος μαινόμενων λευκών κατέβασε ένα νεαρό μαύρο από το ποδήλατό του και τον λίντσαρε στη μέση του δρόμου. Αυτό δεν αντεχόταν με τίποτα. Καθόμουν άναυδη, σαν κεραυνόπληκτη, όπως ο Άγιος Παύλος στο δρόμο για τη Δαμασκό: όλες οι αλήθειες που είχα αρνηθεί να δεχτώ τόσο καιρό ήρθαν στην επιφάνεια και με χαστούκισαν καταπρόσωπο». Με αφορμή αυτά τα δυο βίαια περιστατικά η Nina Simone έγραψε ένα από τα αριστουργήματά της, το Mississippi Goddam.

Προτεινόμενα βιβλία: