Η τέχνη στη φυλακή από τον μεσοπόλεμο μέχρι σήμερα

«Είναι αλήθεια -λέει ο Πέτρος Πικρός- ότι τα χειροτεχνήματα, τα εργόχειρα και εν γένει τα καλλιτεχνήματα των φυλακισμένων, διαδεδομένα στα χαμηλότερα λαϊκά στρώματα, δεν χαίρουν καλής φήμης στους κύκλους του λεγόμενου “καλού κόσμου”. Θεωρούνται κατά κανόνα ως κακής ποιότητας πρόστυχη τέχνη».    

Ο Πέτρος Πικρός, λογοτεχνικός ανατόμος της παραβατικής οικονομίας και της φυλακής του ελληνικού μεσοπολέμου υπήρξε ταυτόχρονα αστυνομικός και δικαστικός ρεπόρτερ. Τη φυλακή δεν την γνώρισε μόνο ως δημοσιογράφος ούτε την παρανομία την παρατήρησε μονάχα ως λογοτέχνης. Είχε κι αυτός την ευκαιρία του να γίνει «συμμετοχικός παρατηρητής», τρόπον τινά, καθώς δυο φορές στην πολυκύμαντη ζωή του υπήρξε πολιτικός κρατούμενος.

Η φυλακή και ο κόσμος της παρανομίας διαπερνάει τόσο το λογοτεχνικό όσο και το δημοσιογραφικό του έργο με δεκάδες σχετικά άρθρα που περιγράφουν όψεις της ζωής της. Στο ρεπορτάζ του με τίτλο: «Η τέχνη των φυλακισμένων» τον Ιούλιο του 1929 στην εφημερίδα Πατρίς καταπιάνεται με την τέχνη στη φυλακή το οποίο μου θύμισε τις δικές μου αντίστοιχες εντυπώσεις.

Μου θύμισε συγχρόνως και εκείνο το δέος του λευκού αποικιοκράτη απέναντι στον πρωτόγονο, που για φαντάσου, έχει την ικανότητα αλλά και την ευφυΐα να επιβιώνει στο περιβάλλον του. Σε μια ζούγκλα από κάγκελα και σύρματα, άνθρωποι αναλφάβητοι, ιθαγενείς της ακραίας φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού έχουν πάντα τρόπους, με διάφορες πατέντες και αυτοσχέδια εργαλεία, με μέσα πρωτόγονα, να λύνουν τα προβλήματα της επιβίωσης τους. Η φυλακή λοιπόν, μεταξύ άλλων πολλών πραγμάτων, είναι και ένα πεδίο εξάσκησης της επινοητικότητας των φτωχών.

Πατέντες

Οι εξάδες νερού, για παράδειγμα, έχουν εκείνο το χερούλι το οποίο στις δύο άκρες τους ενώνονται με την πλαστική συσκευασία με αυτοκόλλητα. Αυτό τα αυτοκόλλητα αφαιρούνται και χρησιμοποιούνται ως κολλητική ταινία. Αντίστοιχα στην συσκευασία του Old Horborn καπνού, αν παρατηρήσει κανείς πολύ προσεκτικά, θα δει ότι στην πραγματικότητα το αυτοκλλητάκι της συσκευασία είναι διπλό, επομένως αν τα διαχωρίσεις έχεις δυο αυτοκολλητάκια!

Τα μπουκάλια νερό έχουν δεκάδες χρήσεις. Μια από αυτές είναι να δένονται με λωρίδες κομμένες από σεντόνια που χρησιμοποιούνται ως σκοινιά πάνω σε σκουπόξυλα που θα παίξουν τον ρόλο μπάρας προκειμένου να χρησιμοποιηθούν ως βάρη. Τα σκουπόξυλα με την σειρά τους θα κοπούν στο κατάλληλο μέγεθος τοποθετούμενα στο κενό μεταξύ της βαριάς πόρτας του κελιού και του πλαισίου της ανάμεσα από τους μεντεσέδες ώστε με την πίεση της καθώς ανοίγει να συνθλίψει το ξύλο στο ορισμένο σημείο.  

Οι ίδιες δυσκολίες που εμφανίζονται για πρακτικά θέματα και οι αντίστοιχες λύσεις ισχύουν και για την δημιουργική έκφραση των κρατουμένων. Οι πρώτες ύλες, θέλω να πω, είναι πολύ περιορισμένες είτε λόγω απαγορεύσεων είτε λόγω φτώχειας. Με βασικά εργαλεία ξυλάκια για σουβλάκια, γυαλόχαρτο, ατλακόλ, χαρτόνι και υπομονή ο κρατούμενος μπορεί να φτιάξει μια θήκη για αναπτήρα ή μια κορνίζα. Τα ίδια αντικείμενα μπορούν να φτιαχτούν και με πλέξιμο χάντρας.

«Και αν θα επρόκειτο να επεκταθούμε πάρα πολύ θα μπορούσαμε να παρατάξουμε σειρά ντοκουμέντα για να φανεί η καταπληκτική αναλογία μεταξύ τέχνης των καλογέρων και των εγκληματιών» γράφει ο Πικρός. Διαβάζοντας αυτήν την φράση μου έρχεται αμέσως στο μυαλό τα αυτοσχέδια εικονοστάσια που κοσμούν κάποια γωνία στα περισσότερα κελιά, συχνά απέναντι από μια άλλη γωνία διακοσμημένη με ολοτσίτσιδες γυναίκες πάνω σε κομμένες σελίδες τσοντοπεριοδικών.

Το ανεξέλικτο της τέχνης των φυλακών

Η τέχνη της φυλακής μοιάζει να μην έχει κάνει παρά ελάχιστα βήματα για την πρόοδο της από το 1929 και ειρωνικό κι αν είναι, το είχε παρατηρήσει από τότε και ο Πικρός.

«Φυσικά ο φυλακισμένος θα εντείνει όλες τις δυνάμεις του για να εξασφαλίσει τις ανάγκες του, θα ξύσει με το νύχι του τις φλούδες της βρασμένης πατάτας που προσφέρεται ως γεύμα, θα τις ξεράνει και θα τις μετατρέψει με την βοήθεια του σάλιου του σε ένα ωραιότατο πούρο Αβάνας. Αν κατορθώσει να βρει ένα σπίρτο θα επινοήσει τρόπο να το χρησιμοποιήσει τέσσερις φορές χωρίζοντας το κεφάλι του στα τέσσερα. Το ξυλαράκι που θα περισσέψει θα μεταβληθεί σε βελόνα, σε τρυπάνι ή σε σκαλιστήρι. Η κουβέρτα του θα του προμηθεύσει την κλωστή που θέλει κι αρχίζει έτσι το πρώτο εργόχειρο. Αν με ένα σπίρτο γίνονται τόσα, φανταστείτε τι μπορεί να γίνει με μια καρφίτσα. Ένα καρφί έχει εκατό φορές μεγαλύτερη αξία. Αν συμβεί να αποκτήσει και κανέναν ολόκληρο σουγιά είναι ήδη ο ευτυχέστερος. Λίγος φούμος, κανένα μολυβάκι, ο σοβάς του ντουβαριού, το ίδιο το αίμα του από την τσιμπημένη φλέβα του είναι ισάριθμα μέσα παραγωγής καλλιτεχνικών δημιουργημάτων.

Θα αποκτήσει σιγά-σιγά μια πραγματική βελόνα, αντί της κλωστής της κουβέρτας θα προμηθευτεί λίγο μετάξι, χάντρες όσες θέλει, κανένα κομμάτι πανί, ξύλο, πηλό, μάρμαρο, γυαλί, τενεκέ από τα κουτιά της κονσέρβας, δέρμα από τα παπούτσι κτλ. Όπως και να έχει το πράγμα, οποιεσδήποτε κι αν είναι οι ικανότητες του δεν θα έχει ποτέ τα τέλεια μέσα παραγωγής που διαθέτει ένας ελεύθερος καλλιτέχνης. Αυτός είναι ο λόγος της στασιμότητας και του ανεξέλικτου της τέχνης των φυλακών.»

Αν βρήκες ενδιαφέρον το άρθρο, τσίμπα και κανένα από τα παρακάτω σχετικά βιβλιαράκια: